Հայտնաբերված տետրը պատմում է պապիս գերդաստանի կոտորածը

-Սյուրպրիզ ունես,-հեռախոսով ասեց մամաս:

-ի՞նչ սյուրպրիզ:

-Գտա Հարությունի տետրը, հորդ հորեղբոր:

Հարությունը հորական պապիս եղբայրն է: Կիրակոսյան եղբայրները ծնվել են Տրապիզոնում, հայրս`Ռաֆայել Իշխանյանը, ասում էր, որ նրանք համշենցի են: «Ովքեր են նրանք. Մուսուլման, հայախոս համշենցիներ» ակնարկիս մի գլուխը նվիրված է պապիս ընտանքին: Իմ համշենական ծագումն էլ մեջս հետաքրքրություն էր առաջացրել համշենցիների նկատմամբ: Հորական ազգականներիցս ամենատարեցը հորս հորեղբոր աղջիկն է`Ալլան, ակնարկիս համար նրանից մի քանի տեղեկություն ստացա պապիս մասին: Բայց շատ հարցերի չէր կարողանում պատասխանել, շատ բաներ չգիտեր. «Պապաս Ռաֆիկի խնդրանքով մի տետր գրել էր ջարդերի մասին, թե ոնց են իրանց տարել, ոնց է փրկվել: Տետրը հորդ էր տվել,-ասեց ինձ Ալլան: Ամբողջ տունը քրքրեցի ու տետրը չգտա: Կորել է: Ու արդեն մեկ ամիս է ինչ հրատարակել եմ Մմւսուլման համշենցիների մասին պատմող ակնարկս, մեկ էլ մի քանի օր առաջ մամաս զանգում է ու ասում որ գտել է:

Հարությունը սովորել է ջութակ Երևանի կոնսերվատորիայում Սպենդիարովի դասարանում, սակայն ձիուց վայր ընկնելու հետևանքով մատը վնասել է և ուսումը չի շարունակել: Եղբոր` Ավետիսի հետ տեղափոխվել է Թիֆլիս, ավարտել է շինարարական ինստիտուտ, աշխատել է ինժեներ-շինարար: Մահացել է 1976-ին:

1915-ին նա անցել է կոտորածի ողջ ճանապարհով, պատահականորեն ողջ է մնացել:

12 էջանոց տետրի բոլոր 12 էջերին գրի է առել իր հուշերը և ոմն տրապիզոնցի Սուրեն Օհանյանի պատմածը: Հուշերի վերջում թվականն է 5/04. 65թ: Կազմի հետևը տետրի արտադրության թիվը`1964թ., իմ ծննդյան տարին: Նաև տետրի մեջ դրված է հորս ուղարկված մի կիսատ նամակ, ամսաթիվը չկա,  Հարությունը գրել է Թիֆլիսից հավանաբար 1953-1955թթ.(նամակում ասում է, որ աղջկա` Ալլայի համար դաշնամուր են առել, իսկ Ալլան հիշում է որ դաշնամուրը առան այդ թվերին):  Հրապարակում եմ նամակն ու տետրը չնչին խմբագրումներով.

Ովքե՞ր են նրանք. մուսուլման հայախոս համշենցիները

Բաշոբա գյուղում

«Ես անհարմար եմ զգում, որ թարգմանչի միջոցով ենք խոսում, մենք կարողանում ենք այդ լեզուն բավականաչափ խոսել, բայց ցավոք սրտի ասիմիլյացվել ենք, ճնշումների ենք ենթարկվել, դրա համար էլ իրար բավականաչափ չենք կարողանում հասկանալ»,- ասում է Հոփայի նախկին քաղաքապետ Յըլմազ Թոփալօղլուն:

Այդ լեզուն հայերենն է: Աշխարհում բացի հայախոս հայից ոչ ոքի Յըլմազը չէր ասի` անհարմար եմ զգում, որ թարգմանչի միջոցով ենք շփվում:

Նույն լեզվով խոսողների իրար հասկանալու անհնարինությունը ընդգծում է ներկայությունս  ակնարկիս մեջ` որպես մեկը՝ ով հայ է, հայախոս, Հայաստանից եկել է Թուրքիա նյութեր հավաքելու այն մուսուլմանների մասին, ովքեր հայերեն են խոսում:

Ուր էլ գնայի` Հոփայի գյուղերը, խանութ ու սրճարան, Չամլըհեմշին` թրքախոս համշենցիների կենտրոնը, մեկ է, իմ հայ լինելը անմիջականորեն ազդում էր շփումների վրա`մեկ դրական, ինչպես Հոփայում, երբ ուրախ դիմավորում են` «Հայաստանի՞ց ես, մենք էլ ենք հայ», մեկ բացասական, ինչպես Չամլըհեմշինում, երբ լսում է ծերունին, որ Հայաստանից եմ, դեմքի ժպիտը անհետանում է ու տուն է մտնում:

Աբխազիայի հայերը. տան պաշտպանությունը անկայուն տարածքում

Սուխում

Աշխարհի կողմից չճանաչված Ախազիայի հանրապետության ծովափի երկայնքով սփռված են հայկական բնակավայրեր, որոտեղ խոսում են հայերեն, և երեխաների մի մասը գնում է հայկական դպրոց։ Արդեն Ռուսաստանի հետ սահմանին, որտեղ գործում է սահմանային շուկան, հայերեն խոսակցությունները չեն զիջում ռուսերենին ու աբխազերենին։ Իսկ սահմանն անցնելուց հետո սկսվում է լեզուների խառնարան

հիշեցնող մի երկիր, որտեղ հայերենը ամեն պահի հնչում է մեկ ճանապարհային ոստիկանի, մեկ պատահական կանգնեցված մեքենայի վարորդի բերանից։

Ռուսաստանին սահմանակից Գագրայի շրջանում իրար հաջորդող առաջին գյուղերը հայկական են։ Հայերը Աբխազիայում թվով երկրորդ ժողովուրդն են աբխազներից հետո։ Սակայն հայերի իշխանությունն իր թվի համեմատ սահմանափակ է, և մի շարք բնակավայրերում հայերն իրենց ճնշված են զգում և վախեցած են։