Քաղաքականություն և արվեստ. Ֆրիդան և Արմենը

Ֆրիդա Կալո. կոմունիստ և արվեստագետ(by Florence Arquin, 1941, http://www.vintag.es/)

Կա արդյո՞ք տարբերություն գրական և քաղաքական տեքստերի մեջ, եթե ձևով գրական տեքստը արտահայտում է քաղաքական-կուսակցական շահեր, գրականությո՞ւն է արդյոք, թե՞ գրական գեղագիտությամբ փաթեթավորված կուսակացական հայտարարություն:

Մարտի մեկի բրենդը ու Տաթևի ճամփեն

Մանվելի բեղերը լրացնում են Խոր Վիրապի գեղեցկությունը

Ինչի՞ են կարծում, թե հայերը յոթ հազար տարի առաջ էնքան հիմար են եղել, որ աստղերին նայելու համար չարչարվել, քարի վրա ծակ են արել, որ ծակից նայեն: Առանց ծակ աստղերը չէին երևո՞ւմ, մենք Տաթևում գիշերը տիկին Փունջիկի տանը առանց ծակի, ուղղակի նայելով երկնքին տեսանք Մեծ արջ համաստեղությունը: Աստղերը նորմալ երևում էին, ու կարիք չեղավ տանտիրոջ կահույքի վրա ծակ անել դրանք տեսնելու համար:

Պարիս Հերունին ու էլի մի քանի հոգի որոշել են, որ Սիսիան-Գորիս ճամփի վրայի ծակ քարերը, կամ ինչպես պաշտոնապես անվանել են զորաց քարերը,  աստղադիտարան է  եղել և որ հայերը  ծակերի միջից նայել են աստղերին:

Եթե հայ ազգի խելքը չափել են էն հանգամանքով, որ վեց տարի շարունակ ամեն մարտի մեկին   Օպերայի հայաթում մեծ բազմություն է հավաքվում Լևոն Տեր-Պետրոսյանին լսելու համար, ուրեմն, կարային եզրակացնեին, որ նրանց նախնիները աստղերին նայելու համար հաստ քարերի վրա ծակ են արել:

Ղուշբասը ով բացահայտել է հայի չուզողությունը

Այսուհանդերձ,   ոչ բոլոր հայերն են մարտի մեկի բրենդի զոհը դարձել, ինչպես հավանաբար, յոթ հազար տարի առաջ ոչ բոլոր հայերն են քարի վրա ծակելով աստղերին նայել:  Ու էն ժամանակ, երբ Օպերայի ունկնդիրները լսում էին Գագիկ Ծառուկյանի քաղաքականության գծով նորանշանակ pr մենեջեր՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանից՝ «Ինչո՞վ է Ծառուկյանը պակաս Իվանիշվիլուց, ում հաջողվեց փափուկ իշխանափոխություն իրականացնել»(ինչպես իր ապանքը կարող էր մատուցել որևէ հեղուկ արտադրող՝ «Ինչո՞վ է մեր ջուրը պակաս կոկա-կոլայից»), Գորիսի ճամփին քսան հոգիանոց մի խմբի մեջ ես սկսում եմ հիշել, որ մարտի մեկը քաղաքական բրենդ լինելուց բացի, գարնան առաջին օրն է, ու այդ օրը դեպի ծակ քարեր ձյան միջով քայլելով դիմավորելը ավելի հաճելի է երևանյան թարմ լուրերը լսելուց:

«Վերևից նայելով այս քարերը ճշգրիտ գծագրում են անգղի համաստեղությունը, այդ համստեղության անունից էլ առաջացել է Անգլիան՝ անգղ անգղիա»,-քարերի մոտ կանգնած բացատրում է Հերունու հետևորդը:

Նոր օր թիվ 18 դպրոցում. ինտերնետային հոդվածը փոխում է հատուկ դպրոցի կյանքը

 

Նոր տնօերեն Մինասյանը վերացրել է դաժան կարգապահությանը:

 

Երևանի թիվ 18 դպրոցում այլևս չկա նախկին լռությունը, հենց մուտքի մոտ երեխաներ են խմբված ու հանգիստ զրուցում են։ Առաջ նրանք ամեն զանգից հետո շարք էին կանգնում և դասասենյակից դուրս գալիս։ Այժմ միջանցքներում, ինչպես բակում, դասամիջոցին երեխաները վազվզում են։

«ԱրմենիաՆաուի» հոդվածը փոփոխություններ բերեց դպրոցի ղեկավարության կազմում և զգալի տեղաշարժեր աշակերտների հանդեպ վերաբերմունքում:

Թիվ 18 դպրոցը «սոցիալապես վտանգավոր վարք դրսևորած» (ձևակերպումը գիտության և կրթության նախարարությանն է) երեխաների համար Հայաստանի երկու հատուկ գիշերօթիկ դպրոցներից մեկն է: Այստեղ սովորում են 7-14 տարեկան երեխաներ աղքատ ընտանիքներից։

Ինչպես նշել էինք տարեսկզբի մեր հոդվածում` նախկին տնօրեն Ժորա Մուրադյանը զորանոցային կարգեր էր հաստատել դպրոցում, որտեղ աշակերտներին նվաստացնում ու մարմնական պատժի էին ենթարկում: Տնօրենի պատժից վախենալով` աշակերտներն առանձին զրույցներում պատմում էին, թե ինչպես են դպրոցում պատժում իրենց, այդ թվում` ծեծում և միզում իրենց վրա (տես` հարակից հոդվածը):

Կարգապահություն հաստատելու Մուրադյանի նախընտրած ամենամեղմ մեթոդներից էր շարքով դասարանից դասարան գնալը:

Նոր տնօրեն Մերուժան Մինասյանը, որ նշանակվել է սեպտեմբերին, այլ կարծիք ունի երեխաների վարքագծի մասին:

«Եթե երեխան չի շարժվում, ուրեմն պետք է կասկածել, որ հիվանդ է,- ասում Մինասյանը: — Վեց ժամ դաս են անում, ինչպե՞ս կարելի է արգելել, որ ազատ վազեն»։

Մուրադյանի ռեժիմի օրոք երեխաները հազվադեպ էին տեսնում հարազատներին: Կային այնպիսիները, որ մի տարի չէին տեսել իրենց ծնողներին։ Ոմանք փախչում էին: Ում բռնում էին` ծեծում էին:

Այժմ երեխաները շաբաթը մեկ այցելում են հարազատներին: «Լինում էր՝ ամիսներով տուն չէր թողնում, եղել է՝ երեք ամիս չեմ գնացել,- ասում է Գևորգ Կարապետյանը, որ երեք եղբայրների հետ այստեղ է և բնակվում է Դիմիտրով գյուղում: — Հիմա 2 օր առաջ տանն եմ եղել, շաբաթը մեկ թողնում են»։

Վտանգված երեխաներ. ի՞նչ դաս են տալիս թիվ 18 հատուկ դպրոցում

 

15-ամյա մի տղա, խելամտորեն ցանկանալով մնալ անանուն, պատմում է Երևանի թիվ 18 հատուկ դպրոցում իր գլխին եկածի մասին:

«Աստված չաներ` բռնեին փախչելուց: Մուրադյանը մեզ հանվացնում էր, ջուրը լցնում էր վրաներս ու պլետով ծեծում։ Եթե փորձեինք փախչել, մեր համար պիտի փոս փորեինք։ Ես մի անգամ գիշերով փախա, բռնեցին, գիշերայինը պարկետը դրեց ձեռներիս վրա ու կանգնեց պարկետին։

«Փախչելուց մի քանի հոգու բռնել էին, թքել ու շռել վրաները։ Ա՜խ, կուզեի տրաքացնեն էդ դպրոցը»:

Թիվ 18 հատուկ դպրոցը «սոցիալապես վտանգավոր վարք դրսևորած» (ձևակերպումը գիտության և կրթության նախարարությանն է) երեխաների համար Հայաստանի երկու հատուկ դպրոցներից մեկն է:

Հատուկ դպրոցը նախատեսված է տանգավոր վարք ունեցող և փոքր գողություններ արած 7-12 տարեկան անչափահասներ, որոնք մնում են այնտեղ մինչև 8-րդ դասարանը ավարտելը (մոտ 14 տարեկան)։ Այստեղ են ուղարկվում նաև որբ ու թափառաշրջիկ կամ մուրացկան երեխաներ:

Սևազգեստ կանայք. «Ես ձեզ զավակ եմ տվել, հետ տվե՛ք»

«Զինվոր և Իրավունք» կազմակերպության գրասենյակում

Իրենց մահապարտ համարող այս 25 սևազգեստ կանանց միավորել է ընդհանուր վիշտը. նրանց որդիները սպանվել են բանակում իրենց զորակիցների ձեռքերով:

«Մենք ոչինչ չունենք կորցնելու: Կորցրել ենք կյանքում ամենաթանկը՝ մեր որդիներին, — ասում է Էմմա Հունանյանը, — Պատրաստ ենք հանուն արդարության պայքարել մինչև վերջ»:

Էմմա Հունանյանը «Զինվոր և իրավունք» հասարակական կազմակերպության (ՀԿ) նախագահն է: Կազմակերպությունը հիմնադրել են խաղաղ պայմաններում հայկական բանակում սպանված զինվորների ծնողները:

Նրա որդին՝ Էդգարը, սպանվել է պարտադիր զինվորական ծառայության ժամանակ: Մայրը համոզված է, որ որդուն սպանել են, սակայն նրա մահը որակվել է որպես դժբախտ պատահար:

Մուշեղ Սաղաթելյանը. դահիճը զոհի դերում

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը վճռել է, որ 2008 թ. մարտի 1-ի գործով Մուշեղ Սաղաթելյանի նկատմամբ խախտվել են Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի մի շարք հոդվածներ, այդ թվում՝ խոշտանգումներից զերծ մնալու, անձնական ազատության անձեռնմխելիության, արդարացի դատաքննության և ժողովների ու միավորումների ազատության իրավունքները։ Եվրադատարանը պարտավորեցրել է Հայաստանի կառավարությանը 15 հազար 600 եվրո վճարել տուժողին բարոյական վնասի, ինչպես նաև 5 հազար եվրո՝ դատական ծախսերի համար: Մարտի 1֊ի գործով Սաղաթելյանը դատապարտվել էր 5 տարվա ազատազրկման սառը զենք կրելու և ոստիկանի նկատմամբ բռնություն անելու մեղադրանքով, և համաներմամբ ազատվել 2,5տարի անց։

Մուշեղ Սաղաթելյանը Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի զինակիցն է, նրա նախագահության ժամանակ եղել է կալանավայրերի վարչության պետը։ 1994. ծեծելով սպանել է Գորիսի բանտի կալանավոր Ռաֆիկ Զորոյանին: 1996. Ազգային ժողովի նախկին պատգամավոր Աղասի Արշակյանը պատմում է. «1996թ. սեպտեմբերի 25-ի լույս 26-ի գիշերը, երբ ՆԳՆ 6-րդ վարչության հերթապահ մասում հոշոտվում, խոշտանգվում էին ընդդիմադիր գործիչներ։ Կոնկրետ նկատի ունեմ ինձ, Գագիկ Մկրտչյանին, Դավիթ Վարդանյանին, Կիմ Բալայանին և բազմաթիվ այլ անձանց։ Հետագայում ինձ հաջողվեց գտնել այն թալինցի երիտասարդին, որի կողոսկրերն ու գլուխը ջարդել, հոշոտել ու բազմաթիվ մարմնական վնասվածքներ էին հասցրել նույն օրը նշված վայրում, մեզանից կես ժամ առաջ։ Այդ երիտասարդի աչքի առաջ Սաղաթելյան Մուշեղը և ոչ պակաս հայտնի «գեներալ Բուդոն»՝ Ղազարյան Ռոմանը (նախկին նախագահ Լ.Տեր-Պետրոսյանի թիկնազորի պետը) այլ գամփռների հետ բառիս բուն իմաստով բզկտում էին մարդկանց։ Երբ բազմաթիվ մահակների հարվածների արդյունքում հայտնվեցի հատակին, վերոհիշյալ անասուններն ինձ հետ ոտքերով էին խոսում։ Նշածս երիտասարդն ականատես էր եղել Դավիթ Վարդանյանի նկատմամբ իրականացված խոշտանգումներին, Դավիթ Վարդանյանը՝ իմ, ես՝ Գագիկ Մկրտչյանի և այդպես շարունակ։ Այդ ամենի մասին ժամանակին դատախազությունն էլ լավատեղյակ էր, բայց սանկցիաներ էր տալիս, մեզ պահում մեկուսարանում։ Ավելի ուշ, ստացած վնասվածքների առողջացմանը զուգահեռ, մեզ բաց էին թողնում» («Հայոց աշխարհ» 2001)։ Մինչև 2000. Ցմահ դատապարտյալ Մանուկ Սեմերջյանը այս նամակը գրել է 2009 թվին. «Տարբեր մահապարտների վկայությունների վրա հիմնվելով, հսկիչների ու սպաների վկայությամբ` Մուշեղ Սաղաթելյանի ներքին կարգով կարգադրությունն է եղել՝ «վարի տվեք սրանց»: 8-12 մահապարտներ պահվում էին 20 քառակուսի մետր տարածքով խցերում: Խցերի հատակը ասֆալտ էր, պատերը՝ թաց: Լուսամուտները փակ էին ու օդանցք համարվող ճեղքերից հնարավոր չէր անգամ իմանալ`օրը ցերեկ է թե` գիշեր: Շաբաթական նվազագույնը մեկ անգամ` ծեծ: Սնունդը՝ շան լափից վատ, բաղնիքը՝ տարին մեկ-երկու անգամ: Բացարձակապես ոչ մի բուժօգնություն: Ոչ մի հանձնուք: Հարազատների հետ ոչ մի կապ: Ոչ մի սեփական հանդերձանք, ցրտի և գերխոնավության պայմաններում ոչ մի համապատասխան հագուստ: Ոչ մի զբոսանք: Ոչ մի տեղեկություն աշխարհից: Ոչ մի գիրք: Ոչ մի գրիչ ու թուղթ: 14 մահ: Դա մահապարտների 26 տոկոսն է կազմում: Միջին հաշվով չորս մահապարտից մեկը սպանվել է: Մեր կատարած հետաքննության արդյունքում համոզվեցինք, որ սպանության հրաման է եղել ներքին կարգով, այն ժամանակվա կալանատների վարչության պետի կողմից: Երբ ձերբակալեցին Մուշեղ Սաղաթելյանին, մենք՝ միամիտներս, մտածեցինք, որ վերջապես այդ վիժվածքը պատասխան կտա իր հանցավոր արարքների համար»:

Աղասի Արշակյանը մահացավ 2017֊ին։ Մանուկ Սեմերջյանը՝ 2013֊ին՝ դատապարտյալների հիվանդանոցում։ Նրա նամակը այստեղ

Պատահակա՞ն էր դատավորի տան վրա հարձակումը, թե՞ «Ռոբերտ մարդասպան» գործողության օղակներից մեկն էր

Վճռաբեկ դատարանի նախկին նախագահ Արման Մկրտումյանի տան վրա հարձակումը հետևանքն էր վարչապետի դատավորներին ուղղված խոսքի՝ «Խելքներդ գլուխներդ հավաքեք»։ Վարչապետը լեգիտիմացնում է «ժողովրդով» իրեն անցանկալի մարդկանց նկատմամբ հաշվեհարդար տեսնելը, նրա կոչերի ու տրամադրությունների իմպուլսները սողոսկում են հասարակության տարբեր խավերի մեջ։ Բոլշևիկներն էլ երբ էքսպրոպրացիա հայտարարեցին, ցուցակներ չէին իջեցրել, և մուժիկը ներխուժում էր իր հարևանությամբ ապրող դատավորի  առանձնատունը ու թալանում։

Դատավորի տան վրա հարձակումը այդ իմխպուլսների ազդեցությամբ երկրորդ գործողությունն էր։

1֊ինը  մի խումբ երիտասարնդերն իրականացրին «Ռոբերտ մարդասպան» գոռալով խափանելով Ռոբերտ Քոչարյանի ասուլիսը, որը օգոստոսի 17֊ի ելույթով վարչապետը լեգիտիմացրեց։

Այսքանից հետո կգտնվի՞ այնպսի քաջ դատավոր, ով վճռաբեկ դատարանում Ռոբերտ Քոչարյանին չկալանավորի։

Սակայն կալանքը հարցը չի փակելու, Քոչարյանի ինքնավստահ կեցվածքը մի կողմից աճեցնում է նրա նկատմամբ ակնածանքը, մյուս կողմից ծայր աստիճան նյարդայնացնում նրա թշնամիներին որ արդեն բառարաններն են քրքրում ամանահավոր մեղադրանքներն ու հայոհյանքները նրան տալու համար։

Իշխանությունները կոմպրոմիսի չեն ուզում գնալ և ծրագրել են մինչև վերջ ոչնչացնել Քոչարյանին, բայց եթե այդ մինչև վերջը նրան ֆիզիկապես վերացնելը չի, ապա չեն կարողանալու ոչնչացնել։ Հետևաբար Քոչարյանն էլ համախմբելով իր շուրջը նոր իշխանության նկատմամբ թերրահավատներին, նրանից տուժածնեին և ալ շահագրգիռ մարդկանց, գնալու է մինչև վերջ և այս առճակտումը կարող է աղետալի հետևանքներ ունենալ։

Փաշինյանը չկարողանալով իրավական գործիիքներով հաշիվներ լուծել, մինչև «Անցումային արդարադատությամբ» իր օրենքերը ստեղծելը, ժողովրդին գրգռելու է իր հակառակորդդների դեմ, որոնք կարող են լինել դատավորներ, Քոչարյանի շրջապետն ու ընտնիքը, հանրապետական կուսակցության անդամները, ապա նաև դաշնակցականները և շատ ու շատ այլ մարդիկ։ Ճիշտ է, նրանք այնքան չեն ինչքան հրապարակում հավաքված և հանարպետությունում Փաշինյանին աջակցող մասսաները, բայց թիվ կարող են լինել, այն էլ այնպսիք ովքեր կարծես չեն ընկերկելու։ Ու արյան հոտ է սկսելու զգացվել ինչպես այն կար 2008 թվին մինչև մարտի 1֊ը։

Լիբերալ մտավորականները երեկ հրճվանքով ողջունում էին Քոչարյանի ասուլիսի տապալումը, այսօր դատավորի տան վրա հարձակումը կգրեն քրեականների վրա, վաղը շփոթվելու են ու մեղավորների նոր ցուցակներ կազմեն։

Քոչարյանի վրա ձեռնարկություններ գրող ու նրա փողերը հաշվող մտավորականներին խորհուրդ կտայի կրքերը զսպել, տեսնել որ նրան իրենց հաշված փողերի համար չեն բռնում, ապա հիշել որ սա սիրո և համերաշխության հեղափոխություն էր և մտածել թե ինչի կարող է հանգեցնել առճակատումը։

Նիկոլ Փաշինյանի ամենմեծ սխալը Սահմանդարական կարգի տապալման հոդվածով գործ հարուցելն էր հատկապես երկու հոգու դեմ՝  երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի և ՀԱՊԿ  քարտուղար Յուրի Խաչատուրովի,  առաջինին վերադարձրեց քաղաքականություն և առճակատման դաշտ ստեղծեց երկորդի հետ կապված էլ Ռուաստանի հետ պրոբլեմներ ստեղծեց(տես Նիկոլ Փաշինյանը վրիժառու է, իսկ Ռոբերտ Քոչարյանը՝ քաղբանտարկյալ)։

Ովքեր ունեն անհանգստություն կարող են հորդորել Փաշինյանին հետ կանգնել իր որոշումից, գոնե կոմպրոմիսի գնալ և իրավիճակը լիցքաթափել։ Փաշինյանը պետք է դուխով քայլ անի՝ հրաժարվի Քոչարյանին սահմանդրական կարգը տապալելու մեղադրանքով նստացնելուց, հանդիպի նրա հետ թեյ խմի, ինչպես թեյեց առաջին նախագահի հետ։

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՀԱՅՐԵՆԻ ԼՐԱԳՐՈՂ ԵՒ ԳՐՈՂ ՎԱՀԱՆ ԻՇԽԱՆԵԱՆԻ ՀԵՏ

Վահան Իշխանեան աւարտած է Երևանի պետ համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը, թղթակից և խմբագիր եղած է Հայաստանի տասնեակ թերթերու: Այժմ խմբագիրն է «Ինքնագիր» առցանց գրական պարբերականի, որ հասանելի է inknagir.org  կայքի վրայ: Հինգ գրքերի հեղինակ է, որոնցից վերջինը «Ռուսուլմանի նոթեր» (Ռուս-Իսլամ), հրատարակուած է այս տարի:

Հ- Բարի եկած էք պարոն Իշխանեան այս երկիրը և կը պատուէք ձեր ներկայութեամբ այս համեստ մշակութային տունը:  Ուրախ ենք, որ ձեզ հետ զրուցելու հնարաւորութիւնը ունինք:  Անցնող շաբաթուայ ընթացքին առիթն ունեցանք ընթերցելու ձեր նոր հեղինակած «Ռուսուլմանի նոթեր» գիրքը: Կարելի՞ է բացատրէք այդ արտակարգ անունին նշանակութիւնը, և թէ ի՞նչ բան մղած է ձեզի այդ գիրքը գրելու:

Պ-Վերջին 15 տարիների ընթացքում աշխատել եմ միայն համացանցային պարբերականներում. հետևաբար գրութիւններիս երևի մօտ 90 տոկոսը եթէ ոչ աւելին, կայքէջերի վրայ է եղել: Վերջին ութ տարիներին աշխատակցել եմ tert.am կայքում, նաև որոշ ժամանակ zham.am կայքում: 300-ից աւելի գրութիւն եմ գրել: Սակայն անցեալ տարի tert.am-ը դադարեցրեց ինձ հետ աշխատելէ  և ամբողջ արխիւը ջնջեց: Իսկ դրանից առաջ էլ արդէն zham.am-ն էր արխիւը ջնջել: Այսինքն, թերթերը կան, բայց այն պահից ինչ ինձ հետ սկսեցին չ’աշխատել, իմ բոլոր գրութիւնները ջնջեցին: Ես մի զգացողութիւն ունեցայ, որ այս ութ տարիների ամբողջ աշխատանքս գոյութիւն չունի, կարծես ինքս եղած չլինէի: Նաև հասկացայ, որ առցանց լրատուամիջոցները, գոնէ Հայաստանում, խնդիր ունեն արխիւացման, այսինքն, եթէ որևէ առցանց թերթ փակուի կամ վերաձևաւորուի, ապա հնարաւոր է նրա ամբողջ արխիւն էլ վերանայ: Այդպէս, 2002-ին աշխատել եմ առցանց մէկ այլ թերթում, որ կոչւում էր «Բացուած էջեր». այն վերացաւ, հետն էլ արխիւը վերացաւ: Ի՞նչ անել, որոշեցի առայժմ այս պահին մէկ-երկու ակտուալ թեմաներով գրութիւններից մի քանիսն առանձնացնել և գրքով տպել մեղմելու համար կորուստս: «Ռուսուլմանի նոթեր» գրքի փորձագրութիւնները վերջին 2-3 տարիների առցանց հրապարակուած  գրութիւնների մի փոքրիկ մասն է՝ ինձ անհանգստացրած երկու թեմաների վրայ ֆոկուսացուած՝ Հայաստանում հակառուսական տրամադրութիւնները և երկրի ճգնաժամի պատճառը, ի հարկէ նոր խմբագրումներով: Վերջին տարիներին, Ռուսաստան-Արևմուտք հակամարտութեան ընթացքում աշխարհում բարձրացել է հակառուսական ալիք, և դրանից զերծ չի մնացել նաև Հայաստանը: Բազմաթիւ հասարակական և քաղաքական կազմակերպութիւններ, թերթեր մշտապէս հակառուսական պրոպագանդա են տանում, ստուար մասը Արևմուտքի, յատկապէս ԱՄՆ-ի հովանաւորութեամբ են գործում, Հայաստանի ճգնաժամի մէջ մեղադրում Ռուսաստանը, յաճախ կեղծ լուրեր տարածելով ռուսական վտանգով ահաբեկում հասարակութիւնը. (մի երկու օրինակ, որ գրքումս բերուած են, վերնագրեր մամուլից «Ռուսաստանը շտապ կապիտուլիացիա է պատրաստում Ղարաբաղում»(lragir.am), Մոսկուան կարող է փորձել զոհաբերել Հայաստանի շահերը» (azatutyun.am): Հակառուսները պատմութիւնից հանում են հայ-ռուսական կնճռոտ խնդիրները, ու մանիպուլացնելով, թէ տեսէք պատմութիւնը կրկնւում է, ահաբեկում զանգուածներին: Իսկ նրանք ովքեր Ռուսաստանի նկատմամբ բարեկամաբար են տրամադրուած կամ էլ թշնամաբար չեն տրամադրուած, վիրաւորւում են. այդ վիրաւորուածներից մէկն էլ ռուսուլմանն է, որ ատելութեան խօսք է մի ժողովրդի՝ ռուսների, և մի կրօնի՝ մուսուլմանութեան նկատմամբ : Եթէ գուգլով փնտռէք, բազմաթիւ նիւթեր կգան, որոնցում ռուսուլման բառով վիրաւորում են: Ինքս այդ անունը վերցրի ինձ վրայ՝ այո ես ռուսուլման եմ, և փորձեցի նախ բացայայտել  թէ ինչո՞ւ երեք տարբեր պատմական ժամանակաշրջաններում ռուսական  քաղաքականութիւնը եղել ոչ հայանպաստ, ապա թէ ինչքանով է հնարաւոր դրանց կրկնութիւնը: Գրութիւններովս փորձում եմ բացատրել, որ Հայաստանում ճգնաժամի՝ արտագաղթի ու աղքատութեան պատճառը ո՛չ Ռուսաստանն է, ո՛չ էլ ղարաբաղեան հակամարտութիւնը (ինչպէս գիտէք, առաջին նախագահ Լևոն Տէր-Պետրոսեանի գլխաւորած ՀԱԿ կուսակցութիւնն էլ պնդում է թէ արտագաղթի պատճառը ղարաբաղեան հակամարտութիւնն է), որ այդ երկուսը՝ Ռուսաստանն ու ղարաբաղեան հարցը կեղծ թիրախներ են և շեղում են իրական պատճառից, որ ճգնաժամի իրական պատճառը 25 տարի իշխող նէօլիբերալ գաղափարախօսութիւնն է, ու Հայաստանում հաստատուած և դիմադրութեան չհանդիպող կապիտալիզմը: Եւ ընդհանրապէս, աշխարհում էլ՝ բազմաթիւ ճգնաժամերի պատճառը նէօլիբերալիզմն ու կապիտալիզմն է, սակայն հենց այդ ճգնաժամի հեղինակները իրենց մէջ չկարողանալով տեսնել դրանց պատճառը, կեղծ թիրախներ են ստեղծում՝ մուսուլմանութիւն կամ Ռուսաստան: Սովետական միութեան փլուզումից յետոյ իշխանութեան եկած ուժերը տարան նէօլիբերալ տնտեսական քաղաքականութիւն՝ հիմնուած սեփականաշնորհման, անձնական շահի բաւարարման վրայ, մի խումբ մարդիկ Սովետից ժառանգուած ամբողջ հարստութիւնը իրար մէջ բաժանեցին, հարստացան, իսկ հազարաւոր մարդիկ աղքատացան կամ հեռացան երկրից: Այդ քաղաքականութիւնը մինչև հիմա շարունակւում է: Հայաստանի բոլոր ընդդիմադիր ուժերը գաղափարական ոչ մի հակամարտութիւն չունեն իշխող լիբերալիզմի հետ. ուրեմն, չկայ կապիտալիզմը զսպող, արգելակող գաղափարական ձախ հոսանք: Ահա, այս երկու խնդիրների վրայ է ֆոկուսացուած գիրքը:

Հ-Կարճ գրութիւններ ալ կան և երկար գրութիւններ կան, անպայման կապ չունի՞ մէկը միւսի հետ:

Պ-Ի հարկէ, իւրաքանչիւրը առանձին գրութիւն է: Ճիշտ նկատեցիք, երկու նիւթն են ծաւալուն, որ աւելի  ուսումնասիրութիւններ են՝ «Ռուսաֆոբիայի վերածնունդը» և «Մարտահրաւէր արդարութեանը»: Միւսները փորձագրութիւններ են՝ սիւնակային: Գուցէ ոչ բոլոր ընթերցողները տեսնեն գրութիւնների մէջ այն կապը, ինչ ես եմ տեսնում:

Հ-Սովետական շրջանին թերեւս հասկնալի էր ամէն հարցի պատճառ նկատել Ռուսաստանը, բայց Հայաստանի անկախացումէն ետք ալ այդ մտայնութիւնը կը թուի թէ չէ փոխուած:

Պ-Հայաստանի բնակչութեան մի ստուար մասը կապուած է Ռուսաստանի հետ, օրինակ տարեկան մօտ 100 հազար հոգի գնում է Ռուսաստան աշխատելու. այլ երկրներ շատ քիչ են գնում: Ի հարկէ, այդ մարդիկ գնում են Ռուսաստան աշխատելու, ոչ թէ Ռուսաստանի նկատմամբ սիրուց. գնում են, քանի որ Ռուսաստանի հետ սահմանը բաց է, տոմս առ գնա: Հայ աշխատաւորի համար գուցէ աւելի յարմար լինի գնալ Նորվեգիա աշխատելու, սակայն  արևմտեան երկրները փակել են նրանց առաջ սահմանը, շատ քչերն են մուտքի թոյլտուութիւն ստանում: Այսուհանդերձ, Հայաստանի ակտիւ մասը,այսպէս կոչուած քաղաքացիական հասարակութիւնը, մանաւանդ վերջին տասը տարիներին, ռուսաֆոբ է: Այդ հակառուս քարոզչութիւնը մամուլով է տարածւում, և շարքային մարդիկ, ովքեր ամեն օր լսում են «Ազատութիւն» ռատիօ կամ կարդում են «Լրագիր» թերթը, և նրանց ասում են, թէ Ռուսատանը ինչքան վատ բաներ է պատրաստւում անել Հայաստանի դէմ, դառնում են ռուսաֆոբ, և հետզհետէ հասարակութեան մէջ աւելի է տարածւում ռուսաֆոբիան ու տալիս վտանգաւոր արդիւնքներ: Ես էլ ընթերցող եմ, և զգալով թէ ինչպէս կարող է այդ պրոպագանդան ազդել, որոշեցի գրել «ռուսաֆոբիայի վտանգը», ցոյց տալ թէ ինչպէս պատմութեան ընթացքում երբ Արևմուտք-Ռուսաստան հակամարտութեան ժամանակ Հայաստանի վերնախաւը Արևմուտքի քաղաքական կցորդն է դառնում, հակասութեան մէջ է մտնում Ռուսաստանի հետ, արդիւնքում  կորուստներ է ունենում: Այժմ էլ ռուսաֆոբ ուժերը Արևմուտքի կցորդն են: Միւս խնդիրն էլ այն է, որ ինչպէս նշեցի՝ ռուսաֆոբները Հայաստանի բոլոր պրոբլեմների մէջ Ռուսաստանն են մեղադրում,բայց հիմնաւորումներ չկան: Օրինակ, դուք գիտէք, վերջին ամիսներին երկու ընտրութիւններ եղան՝ Ազգային ժողովի և երեկ էլ Երևանի քաղաքապետի, որոնցում Հայաստանի ճգնաժամի այս պահի պատասխանատուն, իշխող Հանրապետական կուսակցութիւնը մեծամասնութիւն ստացաւ: Արտառոց  է, որ մի ուժ է մեծամասնութիւն ստանում, ում իշխանութեան տարիներին բնակչութեան 10 տոկոսից աւելին արտագաղթել է: Ինչպէ՞ս եղաւ, Ռուսաստա՞նն էր մեղաւոր, ի հարկէ ոչ, բոլորն էլ գիտեն, որ երկրի մեծամասնութիւնը աղքատ է, իսկ երկու ընտրութիւնների  ժամանակ էլ հանրապետական կուսակցութիւնը աղքատներին փող բաժանելով է ձայներ հաւաքել:

Հ-Ձեր հայրը՝ Րաֆայէլ Իշխանեան, երկարամեայ դասախօս եղած է Երևանի Պետական Համալսարանի մէջ և հեղինակաւոր գիտնական հայ ժողովրդի ծագումին, լեզուին և ուղղագրութեան վերաբերեալ, սակայն ունէր բուռն հակառակորդներ: Կրնա՞ք բացատրութիւն մը տալ:

Պ-Ի դէպ, ռուսաֆոբ քննադատներս հիմնականում 30 տարի առաջ գրած հoրս տեքստերն են իմ դէմ մէջտեղ բերում: Դա նոյնն է, եթէ ինչ որ մէկը ցանկանայ սրել հայ-իրանական յարաբերութիւնները ու այժմ Շահ Աբասի բերած աւերածութիւնները մէջտեղ հանի: Այո, հայրս մի շարք գրութիւններ ունի, որտեղ խօսում է Ռուսաստանի բացասական դերի մասին, բայց ի՞նչ կոնտեքստում: 30 տարի առաջ Հայաստանը Սովետական Միութեան մէջ էր գտնւում, մի կողմից ռուսացման վտանգ կար, ռուսական դպրոցներն էին շատանում, միւս կողմից էլ հայ գործիչները ազգային ծրագրերը ցանկանում էին լուծել Մոսկուայի միջոցով: Այսպէս, ինչպէ՞ս սկսուեց Ղարաբաղեան շարժումը, 1988-ին շարժման առաջնորդները դիմում էին Մոսկուային, որ նա Ղարաբաղը հանի Ադրբեջանի կազմից, տայ Հայաստանին: Հայրս հարցնում էր՝ ինչո՞ւ Մոսկուան պէտք է հայերի համար նման բան անի: Նա գրեց «Երրորդ ուժի բացառման օրէնքը», որտեղ ցոյց էր տալիս, որ Ռուսաստանն ունի իր շահերը և երբեք դրանք չի զոհելու յանուն Հայաստանի: Ի վերջոյ, այդպէս էլ եղաւ, Մոսկուան Ղարաբաղը չմիաւորեց Հայաստանին, և միայն Սովետի փլուզումից յետոյ, պատերազմի արդիւնքում Ղարաբաղը անկախութիւն ստացաւ: Ուրեմն, քանի դեռ Հայաստանը Սովետի մէջ էր, Ռուսաստանի  դերը մի բան էր,  անկախութիւնից յետոյ, դերը փոխուեց, և 30-40 տարի առաջուայ իրավիճակը մէջտեղ բերելով՝ այժմ դրանցով ուղղակի ուզում են մանիպուլացնել մարդկանց: Այդ իրավիճակի փոփոխութիւնը նաև կարգավիճակների վրայ է երևում, Սովետական տարիներին ռուսական ոչ հայանպաստ քաղաքականութեան մասին խօսելը վտանգաւոր էր, 1985-ին իշխանութիւնը մեր տունը խուզարկեց, հօրս ձեռագրերը տարան, նրան տանում էին հարցաքննութիւնների, իսկ այժմ Ռուսաֆոբ լինելը շահաւէտ է, ռուսաֆոբները մեծ գումարներ են ստանում, մշտապէս արտասահմանեան շրջագայութիւնների մէջ են,  նաև օգտւում են իշխանութեան բարեհաճութիւնից (Ռուսաֆոբ թերթերի մի մասը իշխանութեան կողմից են ֆինանսաւորւում):

Ինչպէս նկատել էք, գրքում երկրորդ ծաւալուն նիւթը «Մարտահրաւէր արդարութեանը», որը անդրադարձն է երկու հայ մտաւորականների՝ Հրաչ Բայականի և Հրաչ Մարտիրոսեանի զրոյցին, որն ամբողջովին ուղղուած էր հօրս երկու կարևոր գաղափարների դէմ՝ հայերի ծագման վերաբերեալ (հայրս պնդում էր որ հայերը ծագել են հայկական լեռնաշխարհում) և դասական ուղղագրութեան վերադարձին: Իմ պարտքն էր պատասխանել այդ զրոյցին, քանի որ այն շատ անարդար էր, այս երկուսը իրենց համոզմունքը աւելի համոզիչ դարձնելու համար ասում էին, թէ նման հայեացքները կարիերայի ճանապարհ են: Իսկ հայրս իր հայեացքների համար մշտապէս պայքարի մէջ է եղել, մշտապէս ճնշումների է ենթարկուել, իշխող ակադեմիական մտաւորականութիւնը նրա առաջ մշտապէս դռներ էր փակում,  ի հարկէ չի ընկճուել, բայց ի վերջոյ նրան հեռացրեցին  Համալսարանից:

Հ.-Այս ուղղագրութեան հարցը անշուշտ մեզ սփիւռքահայերուս ալ մասնաւորաբար կը հետաքրքրէ: Դուք որոշ դիրքորոշում մը ունի՞ք ատոր նկատմամբ:

Պ-Ի հարկէ, սկզբունքօրէն վստահ եմ, որ Հայաստանում պէտք է վերադառնայ դասական ուղղագրութիւնը Սփիւռքի հետ միասնական դարձնել ուղղագրութիւնը: Ինքնագիր հանդէսում գրեթէ հաւասարապէս հրապարակում ենք և՛ սովետական և՛ դասական ուղղագրութեամբ դնքստեր:

Այսուհանդերձ, այս պահին, երբ մարդիկ մի կտոր հացի կարիքի մէջ են, երկիրը դատարկւում է, իւրաքանչիւրն ընկած է իր շահի հետևից, դասական ուղղագրութեան խնդիրը առանձին բարձրացնելը անարդիւնաւէտ է, մարդկանց չի յուզում:

Ուղղագրութիւնը քաղաքական հարց է. պէտք է կարողանալ պատկերացնել այն հանրութիւնը, որը ցանկանում է ունենալ ընդհանուր ուղղագրութիւն և պատրաստ է յաղթահարել դժուարութիւնները: Սակայն Հայաստանում միայն մասնատող, նիւթական շահի գաղափարներ են իշխում, օրինակ, այնպիսի տեղային նացիոնալիզմ, որը Հայաստանի ներսի բնակչութեան շահերից դուրս ոչինչ չի ուզում ճանաչել, միւս մասն էլ ներսի բնակիչներից էլ միայն իշխող դասակարգի շահերին է հետևում (պատկերացրէք, երկու տարի առաջ ընդդիմադիր ուժերը իրենց առաջ խնդիր էին դրել խոշոր կապիտալի պաշտպանութիւնը), աւելի ծայրայեղները հարստանալու խոչընդոտ են համարում  Ղարաբաղը: Այս պայմաններում համախմբող գաղափարները, համերաշխութիւնը, որը նաև դասական ուղղագրութեան վերադարձն է բերում, չի ընկալւում:

Վստահ եմ, որ եթէ առաջանայ մի համընդհանուր շարժում Հայաստանի այս դրամատիրական կարգերը փոխելու կամ գոնէ մեղմելու, ոգևորութեան ալիքը, ներառելով նաև ուղղագրութեան հարցը, ի վերջոյ դասական ուղղագրութիւնը կը վերականգնուի:

Հ-Վերջերս Եունեսկոն  կը նախատեսէ, որ 20 տարի ետք արևմտահայերէնը պիտի դադրի գոյութիւն ունենալէ. այդ մասին տեղե՞ակ էք:

Պ-Այո, տեղեակ եմ: Ի հարկէ, եթէ հայ հանրութիւնը մնայ այս իրավիճակում, ապա Եունեսկոն ճիշտ դուրս կգայ, սակայն լինում է որ աշխարհը անակնկալ փոխւում է, և հաշուարկները չեն իրականանում: Ես հաւատում եմ, որ հնարաւոր է գայ մի վերելքի շրջան, երբ արևմտահայերէնը կրկին կենսունակ կը դառնայ:  Ինչքան շատ մարդ հաւատայ, այնքան այդ վերելքը հնարաւոր կլինի:

Շնորհակալութիւն պարոն Իշխանեան եւ յաջողութիւն:

                                                                                                                                                           Յ. Ա. 

Ապագայ

Սերժ Սարգսյանի մոդելի դաշինքը

Սասուն Միքայելյանը(ՔՊ), Արամ Սարգսյան(Հանրապետություն), Էդմոն Մարուքյանը(Լուսավոր Հայաստան) ստորագրում են երեք կուսակցությունների դաշինքը

Երեք կուսակցություն միավորվել է՝ «Լուսավոր Հայաստան», «Քաղաքացիական պայմանագիր» և «Հանրապետություն», ու ծրագիր է հռչակել ստեղծել մի բան, որն արդեն ստեղծված է՝ եվրոպական մոդելի պետություն: Նրանք նաև ցանկություն են հայտնել, որ այդ պետությունը լինի  ժողովրդավարական և սոցիալական՝ ազգային լավագույն առանձնահատկությունների ու հետաքրքրությունների համադրությամբ:

ԱՆԿԱԽ ՄԱՄՈՒԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՉԿԱ, ՈՒ ԴԱ ՆԱԵՒ ԼՐԱԳՐՈՂՆԵՐԻՑ Է

Լրագրող Վահան Իշխանյանի հետ հանդիպման առիթը նրա հեռանալն էր tert.am պարբերականից, բայց զրույցն ավելի լայն ստացվեց: Tert.am-ի ղեկավարությունը Իշխանյանին եւ մյուս սյունակագիրներին նամակով տեղեկացրել էր, որ իրենց հետ պայմանագրերը խզվում են ֆինանսական խնդիրների պատճառով: Իշխանյանը չի բացառում, որ հարցը ոչ թե ֆինանսական է, այլ՝ քաղաքական: Մինչդեռ 2008-ին ստեղծված պարբերականը մինչեւ վերջին շրջանը շատ ազատ էր, իսկ 2008-2009 թթ. ինչ-որ չափով հարում էր ՀԱԿ-ին, ուր գրում էին ՀԱԿ անդամներ Տիգրան Պասկեւիչյանն ու Հրանտ Տեր-Աբրահամյանը, ապա նաեւ՝ Մարինե Պետրոսյանը:

— Կարծում ես, որ քո եւ մյուսների բլոգները քաղաքական պատճառներո՞վ հանվեցին:

2008-ին Յուրան Մովսեսյան եւ Արմեն Մելիքբեկյանն ինձ հրավիրեցին tert.am բլոգ վարելու: Ես նրանց շատ շնորհակալ եմ, քանի որ նրանք յուրահատուկ ազատ հնարավորություն տվեցին ստեղծագործելու համար, դու տնից գրում ես նյութը, ինքդ դնում առցանց, խմբագիրների հետ երբեք չես առնչվում, բացարձակ ազատություն ունես: Նրանցից հետո այլ խմբագիրներ են եկել, բայց մինչեւ այս տարի երբեք գրաքննություն չի եղել: Իսկ անցյալ տարի փոխվեց իրավիճակը, մեզ՝ բլոգերներիս, հրավիրեցին խմբագրություն եւ ասացին, որ այլեւս մենք ոչ թե բլոգեր ենք, այլ սյունակագիր, մենք չենք տեղադրելու նյութերը, ուղարկելու ենք խմբագրություն՝ իրենք տեղադրեն: Ասում էին, որ սա տեխնիկական հարց է, եւ նույնկերպ, առանց մեր թեմաներին միջամտելու, կշարունակվի աշխատանքը: Սակայն այդպես չեղավ, 8 տարվա մեջ առաջին անգամ նյութս մերժեցին քաղաքական պատճառով: Այն կոչվում է «Հինգ շրջանները. Մամեդովն ու Սերժ Սարգսյանը նույն բանն են ասում», հրապարակվեց «Հետք»-ում: Արդեն զգացողություն ունեի, որ «Թերթն» այլ ուղղությամբ է գնում: Իսկ թե ինչու մեզ հանեցին, դժվարանում եմ պատասխանել, գուցե համարում են, որ ավելորդ գումար են ծախսում, գուցե ավելի վերահսկելի են ուզում դարձնել մամուլը:

Լուսանկարչի երրորդ կեղծիքը

Պաշտպանության նախարարության լրատվական ծառայության երեք աշխատակիցներն ու Զինվոր թերթի թղթակիցներս՝ ես և լուսնկարիչ Գերման Ավագյանը Քյալբաջար էինք մեկնել, 1993-ի ապրիլի սկիզբն էր, Քյալբաջարը նոր էին առել հայկական զորամիավորումները: Մեկ էլ տեսնեմ Անդրանիկ Պողոսյանը: Նա եղել է «Հայոց ցեղասպանության արդարության մարտիկներ» խմբի անդամ, 1983-ի մարտի 9-ին  Բելգրադում ընկերոջ Րաֆֆի Էլպեքյանի հետ կրակել էր Թուրքիայի դեսպանի վրա, ով ավելի ուշ հիվանդանոցում մահացել էր: Ոստիկանների կրակից վիրավորվել էր Անդրանիկը:

Մոտեցա, զրուցեցինք: Ուրեմն, նա  հատուկ առաքելություն ուներ, դրոշ էր բերել, որ վրան ստորագրին Քյալբաջարը վերցրած մարտիկները: Գերմանն էլ հետս էր, լուսանկարեց:

Հիմա Գերման Ավագյանը ֆբ էջում հրապարակել է Անդրանիկի քառակուսի լուսնկարը, հստակ երևում է որ կտրել է կեսը: Թե ինչո՞ւ, պարզ է դառնում իմ արխիվում պահպանված լուսանկարի մեկ այլ տարբերակից, ուր ես եմ կանգնած Անդրանիկի կողքին: Սա Գերման Ավագյանի երրորդ կեղծիքն է, առաջինը՝ Քելբաջարում  գեներալ Դալիբալթայանի հետ հարցազրույց անելիս արված լուսանկարում կտրել էր ինձ( տես այստեղ): Լավ է, որ կտրել է, թե չէ կարող էր իմ գլխի տեղը իր գլուխը դներ, ինչպես քելբաջարյան մեկ այլ լուսանկարում իմ գլուխը կտրել, տեղը իրենն էր դրել, դուրս էր եկել որ մի լուսանկարում երկու Գերման Ավագյան կողք կողքի կանգնել նկարվել են(տես այստեղ):

Էսպես, կեղծիքը բացահայտելու համար ստիպված արխիվիցս լուսանկարներ եմ հանում ու  հրապարակում: Տեսնենք  հաջորդը որն է:

 

Երկու խոստովանություն և հարյուրավոր խոշտանգվածներ. Երբեք չմոռնաս

«Վազգեն Սարգսյանին կանչեցի մյուս սենյակ: Իմ միակ հարցն էր՝ Լևոնը պատրա՞ստ է երկրորդ փուլի գնալու: Վազգենն ասաց, որ պատրաստ չէ: Ես ուզում էի իմ տպավորությունը ստուգել: Ասաց` շուտ վերադառնանք, որ մեր առանձին խոսելու մասին կասկածներ չունենան: Կամ խուճապի: Երկրորդ փուլ չեղավ: 1996-ի դեպքերից հետո նախագահն ընկավ եռամսյա դեպրեսիայի մեջ»:

Պատմում է Վանո Սիրադեղյանը 1996թ. սեպտեմբերի 22-ի նախագահական ընտրությունների մասին 1998թ. Հ1 հեռուստատեսությամբ «Մարդու ժամանակը» հաղորդաշարի ժամանակ: Ընտրությունների պահին Սիրադեղյանը Ներքին Գործերի նախարարն էր:

«Եթե ես և մյուսները ժամանակին սկզբունքայնություն ու համարձակություն ցուցաբերած լինեինք ու կարողանայինք «հիմնադիր» նախագահին ու նրա հետնասենյակում երկրորդ փուլ լինել-չլինելու հարց որոշող «հզորներին» ասել պարզ մի միտք` «պարտվել ենք` գործենք ըստ օրենքի», ապա հաստատ ա՛յլ Հայաստանում էինք այսօր ապրելու»:

Գրում է Կարապետ Ռուբինյանը 1996թ. նախագահական ընտրությունների կեղծիքների մասին: Նա այդ ժամանակ Ազգային ժողովի փոխնախագահն էր:

Այսպես, 1996թ. սեպտեմբերի 22-ի նախագահական ընտրությունները կեղծվեցին, երկրի «հզորները» թույլ չտվեցին նախագահ դառնալ միացյալ ընդդիմության թեկնածու Վազգեն Մանուկյանին:

Ովքե՞ր էին այդ «հզորները», Ռուբինյանը չի ասում:

1990-ին Ղարաբաղ կոմիտեն իշխանության խնդրի շուրջ պառակտվեց,  կոմիտեի երեք դեմքերը առան իշխանությունը՝ ԱԺ նախագահ, ապա հանրապետության նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյան, ներքին գործերի նախարար Վանո Սիրադեղյան, Ազգային ժողովի նախագահ Բաբկեն Արարքցյան, ապա այդ խմբին միացավ երկու անգամ պաշտպանության նախարար դարձած Վազգեն Սարգսյանը (ինչո՞ւ երկու անգամ, քանի որ 1992-ին պարտությունների ենթարկեց երկիրը, հեռացավ, ապա հաղթանակներից հետո կրկին դարձավ նախարար):

Այս չորսն էին այն հզորները ովքեր տնօրինում էին երկիրը մինչև 1991-1997 թվերը, այն հզորները ովքեր իշխանությունը չէին տա, եթե նույնիսկ ընդդիմությունը 100 տոկոս ձայն հավաքած լիներ: Վազգեն Սարգսյանի խոսքն է, տես՝ «Եթե Վազգեն Մանուկյանը 100 տոկոս էլ ձայներ հավաքած լիներ, բանակը չի ընդունելու նրան», ու այս ծրագիրը շարունակվում է մինչև այսօր, իսկ նրա հեղինակի անվամբ փողոցներ ու հաստատություններ են անվանակոչվում:

Նրանցից հետո նոր գալիս էր մյուս հզորը՝ Սերժ Սարգսյանը, ով 1996-ին Ազգային անվտանգության նախարարն էր և ընդդիմության ղեկավարներին դավաճան ու հանցագործ անվանեց:

Վանո Սիրադեղյանը և Կարապետ Ռուբինյանը ՀՀՇ-ի իշխանության միակ ղեկավարներն են, ովքեր խոստովանել են, որ 1996-ի նախագահական ընտրությունները կեղծվել են:

Կարապետ Ռուբինյանը ևս մի անգամ անդրադարձավ 1996-ի կեղծիքներին 2013-ին նախագահական ընտրություններից հետո Օպերայի հրապարակում հրավիրված քաղաքացիական ֆորումի ժամանակ: Նրան հարց ուղղեցին՝ ինչո՞ւ չպայքարեցիք ժողովրդավարության համար, երբ նախագահ ընտրվեց Վազգեն Մանուկյանը: Ռուբինյանը պատասխանեց.

«Ես եղել եմ պատասխանատու Լոռվա մարզում, ամբողջ օրը անցկացրել եմ Վանաձորում ընտրությունների հետ կապված, և իմ խնդիրը եղել է օրինականության ապահովումը և խնդրում եմ իմ անկեղծությանը հավատաք, ոչ մի հանձնարարություն չեմ ունեցել, ոչ մի խախտում չեմ կազմակերպել: Ավելին՝ այն ժամանակ հեղինակություններից մեկը կար, անունը չեմ ուզում տալ, չգիտեմ էլ կենդանի է, թե արդեն մահացել է, երեկոյան կողմն էր, էկավ ասեց՝ էսքան հոգանոց ջոկատ ձեր տրամադրության տակ գնանք ջարդենք փշրենք, ասել եմ՝ հոպ, հանգիստ, գնացեք ձեր տեղը նստեք, միայն օրինական ընտրություններ: Գիշերը վերադարձել եմ Երևան, արդեն իմանալով, որ Վանաձորում պարտվել է Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, վերադարձել եմ, քնել եմ առավոտյան զարթնել եմ, էկել եմ խորհրդարան, ասել են՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հաղթել ա, և ես գնացել եմ էն շամպայնը խմելու: Ճիշտն ասած հետո, արդեն ինֆորմացիան հետո ա գալիս, թե կուսակցական ընկերներ կան, մասնակիցներ կան, նույն ձևով ինչպես էս ընտրություններին, մեկ էլ գալիս են, ասում են՝ Աշտարակի այ էս գյուղում հանձնաժողովի անդամը ասեց՝ այ մարդ լցրեցինք, լցրեցինք, լցրեցինք էլի վերջում հաշվեցինք Րաֆֆի Հովհաննիսյանը կրած դուրս եկավ: Նույն ձևով էն ժամանակ էլ ինֆորմացիան գալիս էր, որ այնուամենայնիվ խայտառակ ընտրություններ են եղել»:

20 տարի առաջ՝ սեպտեմբերի 25-ին ցուցարարները արդարությունը վերականգնելու համար կոտրեցին Ազգային ժողովի ճաղերը և ներխուժեցին ներս, որտեղ գտնվում էր կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը: Հետո արդեն ցուցարարները ծեծեցին ԱԺ նախագահ Բաբկեն Արարքցյանին և տեղակալ Արա Սահակյանին, հետո Վազգեն Սարգսյանի գլխավորությամբ երկրապահները եկան կրակեցին, ու ժողովուրդը ցրվեց: Հետո բանակը քաղաքում, բռնություններ, ձերբակալություններ:

Այդ օրերի բռնությունների մասին չեն խոսում, կարծես չի էլ եղել: Մի քանի առիթով ինքս գրել եմ(օրինակ տես՝ Առանց ընտրության) ու կրկին ու կրկին թարմացնում եմ հիշողությունը.

Ով ընկավ դրանց ձեռքը առանց ծեծվելու դուրս չեկավ, քացիների տակ ընկան բոլորը առանց խտրականության` պատգամավորներ, քաղաքական գործիչներ, լրագրողներ, շարքային ցուցարարներ: Ծեծում էին ամենադաժան կերպով, ԱԺՄ-ի Աբոն խնդրել էր, որ սրտին չխփեն, ինֆարկտ է տարել, ու հատուկ սկսում էին հենց սրտին խփել:

Պատգամավոր Դավիթ Վարդանյանին ոտքերն ու ձեռքերը կապած, ծեծել էին, ազատվելուց հետո ասում էր, որ ծեծելու մի քանակ կա, երբ էլ ցավին ցավ չի ավելանում, բայց չէին բավարարվում, ծեծում էին անընդհատ: Ասում էին, որ Կիմ Բալայանի ծեծված մարմինը վիդեոյով նկարել էին, տարել ցույց տվել վերնախավին, նայել էին ասել՝ արյուն չկա, էլի ծեծեք: Ծեծողները մի քիչ խղճով էին եղել, տոմատի հյութ էին քսել Կիմի վրա, նկարել, թե իբր արյունոտվել է: Իշխանությունները հանգստացել էին: Կիմը պատգամավոր չէր, դաշնակցական էր, յոթ ամիս նստեց, դատեցին ու նոր ազատեցին: Հիմա Սահմանադրական դատարանի դատավոր է:

Ընկերս՝ Վահե Վարսանյանը, սեպտեմբերի 26-ին միամտաբար իջել էր քաղաք, կարծում էր, թե ցույցերը կշարունակվեն, բռնվել էր, լավ ծեծել էին, նա էլ 8 ամիս նստեց, դատվեց: Հիմա դեղորայքի բիզնեսով է զբաղվում:

Դասընկերս՝ Հովիկ Ասատրյանը, քաղաքականության հետ կապ չուներ, ծրագրավորող էր, բայց նա էլ անցավ 96-ի բռնություններով, պատմում է.

«Խոսակցություններ կային, որ ընդդիմության բոլոր առաջնորդներին բռնել են, ես աշխատում էի «Արմինպեքս» բանկում, ԱԻՄ-ի գրասենյակի մոտ էր, ասի՝ մի հատ մտնեմ տեղեկություն ստանամ: Մի քանի զինվոր կալաշնիկովով մուտքի մոտ կանգնած էին: Նրանք ինձ ներս թողեցին առանց պրոբլեմի: Նրանք բոլորին ներս էին թողնում, բայց ոչ մեկին դուրս չէին թողնում: Այնտեղ կային ԱԻՄ-ի մի տասնհինգ անդամ: Պատգամավոր Արամազդ Զաքարյանն ասում էր՝ դուք չեք կարող ինձ ձերբակալել, ես պատգամավոր եմ: Նրան սկսեցին ուժեղ ծեծել, կալաշնիկովով քիթը ջարդեցին: Սկսեցին բոլոր տղամարդկանց կալաշնիկովով ծեծել: Կանայք ճչում էին: Հետո ձերբակալեցին բոլոր տղամարդկանց, տարան Նալբանդյան փողոցի ինչ-որ շենք (ոստիկանության վեցերորդ բաժին): Մենք կարծես վտանգավոր հանցագործներ էինք, մեզ ծեծում էին: Հրամայեցին պառկել կեղտոտ գետնին: Ես մտածում էի՝ մի ժամ առաջ ազատ մարդ էի ու ոչ մի վատ բան չէի արել, իսկ հիմա բանտում եմ, ինձ անասունի նման են վերաբերվում ու ծեծում են, ինչի՞ համար: Մենք էնտեղ մնացինք էդ դիրքով մի քանի ժամ: Ես հիշում եմ, որ զինվորներից մեկը ասում էր մյուսին. «Ես լավ կայֆի տակ էի, հիմա եկել եմ ստեղ էս ապուշների համար»:

Նրանք մեզ տարան դատարան ու մոտ վեց ժամ պահեցին: Այնտեղ շատ բանտարկված տղամարդիկ կային: Մի ծեր մարդ կար, որին շատ ուժեղ ծեծել էին: Հետո դատավորը կարդաց դատավճիռը, ու մեզ տարան բանտ: Ես մնացի էնտեղ տասը օր: Մի քանի օր հարազատներս չգիտեին՝ ուր եմ: Ուտելիքը շատ վատն էր: Մեզ երկու անգամ էին կերակրում՝ առավոտը տասնմեկին ու ցերեկը մեկին (հա, հա, կերակրաժամերի մեջ տարբերությունը երկու ու քսաներկու ժամ էր): Նախաճաշը մի կտոր հաց էր ու մի բաժակ թեյ, երկրորդն էլ՝ էլի նման բան: Էս դեպքերից մի քանի շաբաթ անց ես գնացի ԱՄՆ: Սիրտս կոտրվել էր»:

Քաղաքական բանտարկյալների մեջ էր Արգիշտի Կիվիրյանը, ինը ամիս նստեց, հիշում եմ նրա ելույթը դատարանում՝ ինքնավստահ դատապարտում էր իշխանությանը (կարծեմ որպես արհամարհանք իշխանության նկատմամբ ռուսերեն խոսեց), ասաց որ իրեն մի քանի օր ծեծել են, բայց չնկարագրեց, ասաց որ արժանապատվությունը թույլ չի տալիս այդ մասին խոսել: Արխիվներում մնացե՞լ է այդ ելույթը:

Խոշտանգողներն ու նրանց հրաման տվողներն այսօր ընդդիմադիր գործիչներ են, հարգված մարդիկ, ինչպես օրինակ ամենադաժան խոշտանգողը այն ժամանակ գաղութների վարչության պետ Մուշեղ Սաղաթելյանը:

Արգիշտի Կիվիրյանի դատը. 1997, հունիս (լուսանկարը հեղինակի արխիվից)

Ազգային ժողովի նախկին պատգամավոր Աղասի Արշակյանը պատմում է.

«1996թ. սեպտեմբերի 25-ի լույս 26-ի գիշերը, երբ ՆԳՆ 6-րդ վարչության հերթապահ մասում հոշոտվում, խոշտանգվում էին ընդդիմադիր գործիչներ։ Կոնկրետ նկատի ունեմ ինձ, Գագիկ Մկրտչյանին, Դավիթ Վարդանյանին, Կիմ Բալայանին և բազմաթիվ այլ անձանց։

Հետագայում ինձ հաջողվեց գտնել այն թալինցի երիտասարդին, որի կողոսկրերն ու գլուխը ջարդել, հոշոտել ու բազմաթիվ մարմնական վնասվածքներ էին հասցրել նույն օրը նշված վայրում, մեզանից կես ժամ առաջ։ Այդ երիտասարդի աչքի առաջ Սաղաթելյան Մուշեղը և ոչ պակաս հայտնի «գեներալ Բուդոն»՝ Ղազարյան Ռոմանը (նախկին նախագահ Լ.Տեր-Պետրոսյանի թիկնազորի պետը) այլ գամփռների հետ բառիս բուն իմաստով բզկտում էին մարդկանց։ Երբ բազմաթիվ մահակների հարվածների արդյունքում հայտնվեցի հատակին, վերոհիշյալ անասուններն ինձ հետ ոտքերով էին խոսում։ Նշածս երիտասարդն ականատես էր եղել Դավիթ Վարդանյանի նկատմամբ իրականացված խոշտանգումներին, Դավիթ Վարդանյանը՝ իմ, ես՝ Գագիկ Մկրտչյանի և այդպես շարունակ։

Այդ ամենի մասին ժամանակին դատախազությունն էլ լավատեղյակ էր, բայց սանկցիաներ էր տալիս, մեզ պահում մեկուսարանում։ Ավելի ուշ, ստացած վնասվածքների առողջացմանը զուգահեռ, մեզ բաց էին թողնում» («Հայոց աշխարհ» 2001)։

Եթե իրավական հետևողականություն լինի երկու պետական գործիչների՝ Ռուբինյանի և Սիրադեղյանի խոստովանությունները բավարա՞ր են արդյոք հասնելու համար 1997-ին բոլոր դատվածների արդարացմանը և դահիճների դատապարտմանը: Իսկ եթե ալիք բարձրացվի գուցե ուրիշնե՞րն էլ խոստովանեն:

Կգա՞ այն ընդդիմությունը, ով կխոստանա դատել բոլոր դահիճներին և նրանց, ովքեր հրաման են տվել կեղծել ընտրությունները:

tert.am

Ի՞նչ է խոստանում պոստսերժսարգսյանական երկրին «Քաղաքացիական պայմանագիրը»

Երևանի մետրոն պետական է, մարշրուտնիները՝ մասնավոր: Ո՞րն է ավելի որակով, պարզ չի՞  մետրոն: Ուրեմն մեկը պետական, մեկը մասնավոր, Մետրոն պետական, մարշրուտներիները մասնավոր: Այսպես փլվում է այն ազատական դոգման, թե մասնավորը ավելի որակով է քան պետականը: Մետրոն Սովետից մնացած այն հազվագյուտ պետական ձեռնարկությունը որ չի սեփականաշնորհվել:

ՀՆԴԿԱՍՏԱՆ ԻՄ ՍԵՐ

— Կարոտում եմ Հնդկաստանը:

— Ինչն եք կարոտում:

— չգիտեմ, կարոտում եմ:

— որ մտածեք, կոնկրետ կիմանաք ինչն եք կարոտում:

Ուրեմն, մտածեմ: Արշալույսը հոգեբան է, ու գիտի, որ ամեն զգացմունք էլ կարող ես բացատրել, թե ինչից է առաջացել: Չորս ամիս աշխատել է  Մոմբայի համալսարանում, հիմա էլ գնալու է Բանգալոր չորս ամսով: Հնդկաստանի սերը մեզ բերեց Սիրահարների այգի:

— Կարոտել եմ ձեռքով ուտելը: Վրիդնավանում տաճարում, պրասադ(Աստծո մուրտիին՝ արձանին առաջրկված կերակուրը, որ հետո բաժանում են մարդկանց) էին բաժանում, գդալ չունեի, որ ուտեմ:  Բոլորը ձեռքով էին ուտում: Վերջը ինչ-որ տեղից գտա: Լավ, էս մի անգամ գդալ գտնվեց, բա հետո՞ ինչ անես: Տաճարներում պրասադի համար մետաղե ափսեները շարված են, բայց գդալ չկա: Ճաշարաններում էլ, ճիշտ ա, գդալ կա, բայց հնդիկները ձեռքով են ուտում: Ես էլ սկսեցի ձեռով ուտել, մեկ էրկու, սկզբում դժվար էր, մատներիդ մեջ հավաքես բրինձը կամ դալը, տանես բերանդ էնպես, որ չթափվի, գլուխդ ես իջացնում, ափսեն մոտեցնում: Բայց հետո սովորեցի, դիք նստած, ափսեն հատակին, հանդարտ մատներով բրինձը հավաքում, տանում ես բերանդ:  Ու մեկ էլ զգում ես որ ինչ որ ավելորդությունից ազատվել ես:

Պրասադ Նայարանա Գոսվամի Մահարաջի տաճարում

Կարոտել եմ հատակին նստելը: Դե տաճարներում պիտի գետնին նստես: Երկար խսիրը գցում են  ու շարքով, խելոք իրար կողք-կողքի նստում են հնդիկները՝  մետաղե ափսեն դիմացները, ճաշ բաժանողները շերեփով ճաշը լցնում են ափսեիդ մեջ: Առաջին անգամ երբ պրասադի էի, կողքս նստած մի եվրոպացի նկատողություն արեց, որ ափսեն խսիրի վրա էր հայտնվել, չգիտեմ ինչի, ափսեն պիտի խսիրին չդիպչի: Բայց հետո հասկացա, որ եվրոպացու քթիմազություն էր: Ամիսների ընթացքում նկատեցի, որ ափսեն կկպնի խսիրին, չի կպնի, ոչ մեկի պետքը չէր:

ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԲԵԼԳԻԱԿԱՆ ՈՃՈՎ

Թալիշում  մի տարեց կին հարցրել է լրագրողներին, թե՞ որտեղից են եկել: Լրագրողներից մեկը ասել է՝ Բրյուսելից: Թալիշցի կինը նայել է բրյուսելցուն ու ասել. «Զգույշ մնա, այնտեղ պայթյուններ են»:

Հայկ Խանումյան

 

 

Ռուանդա

 

Երկու հազար թութսի չէին կոտորվի, եթե բելգիացի խաղաղապահ զինվորները չթողնեին նրանց անպաշտպան:

Ռուանդայում 1994-ին իշխանությունը հանձին հութուների վերնախավի պետական բոլոր մարմիններին հրահանգում է թութսիներին կոտորել:

RWANDA. 1994. As a harbinger of the slaughter inside, a decaying corpse lies in front of the entrance of the parish church of Nyarubuye. Over 1000 refugees, perhaps as many as 5000, were killed in the seminary.